Προάσπιση των δικαιωμάτων των πολιτών 

Κάθε πολίτης κράτους μέλους της ΕΕ είναι αυτομάτως Ευρωπαίος πολίτης.

Η ιθαγένεια της ΕΕ συνεπάγεται ορισμένα δικαιώματα. Τα δικαιώματα αυτά απαριθμούνται στα άρθρα 18 ως 25 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Οι Ευρωπαίοι πολίτες έχουν το δικαίωμα να

• κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια της ΕΕ
• να μην υφίστανται καμία αρνητική διάκριση εξαιτίας της εθνικότητάς τους,
• να ψηφίζουν και να κατεβαίνουν υποψήφιοι στις δημοτικές εκλογές και στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο οπουδήποτε και αν ζουν στην ΕΕ, καθώς και
• να δέχονται τη βοήθεια της πρεσβείας ή του προξενείου άλλου κράτους μέλους της ΕΕ όταν βρίσκονται εκτός της Ένωσης και η δική τους χώρα δεν διαθέτει πρεσβεία ή προξενείο.  Στις περιπτώσεις αυτές, η διπλωματική αρχή αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες της ΕΕ με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που θα αντιμετώπιζε τους πολίτες της χώρας της.

Οι Ευρωπαίοι πολίτες έχουν επίσης το δικαίωμα να υποβάλουν αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Οι αναφορές αυτές πρέπει να αφορούν ζητήματα που επηρεάζουν άμεσα τους πολίτες και εμπίπτουν στα πεδία αρμοδιοτήτων της Ένωσης. Αναφορές μπορούν να υποβάλλονται ατομικά ή ομαδικά.

Το δικαίωμα αυτό κατοχυρώνεται στον Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 44).

Στην πράξη οι πολίτες της ΕΕ δεν είναι οι μόνοι που μπορούν να κάνουν χρήση αυτού του δικαιώματος, αφού οποιοσδήποτε κατοικεί στην Ένωση μπορεί να υποβάλει αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Η Επιτροπή Αναφορών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου λαμβάνει και εξετάζει τις αναφορές αυτές.

Οι Ευρωπαίοι πολίτες έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν από τον  Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή να εξετάσει περιπτώσεις κακοδιοίκησης στις δραστηριότητες των θεσμικών οργάνων, υπηρεσιών, οργανισμών ή γραφείων της ΕΕ

Και πάλι δεν είναι μόνο οι πολίτες της ΕΕ που μπορούν να κάνουν χρήση αυτού του δικαιώματος, αφού οποιοσδήποτε κατοικεί στην Ένωση μπορεί να ζητήσει την παρέμβαση του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή.

Οι Ευρωπαίοι πολίτες μπορούν επίσης να συμμετάσχουν σε Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών.

Έχοντας θεσπιστεί με τη  Συνθήκη της Λισαβόνας, η πρωτοβουλία δίνει τη δυνατότητα σε ένα εκατομμύριο πολίτες, προερχόμενους από τουλάχιστον το ένα τέταρτο των κρατών μελών της ΕΕ, να ζητήσουν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλλει πρόταση ενωσιακής νομοθεσίας. Η Επιτροπή οφείλει να εξετάσει κατά πόσο η πρόταση αφορά ζήτημα για το οποίο είναι αρμόδια.